Türk-İslam Devletleri: Kuruluş ve Yapılanma ☪️

Türk-İslam Devletleri: Kuruluş ve Yapılanma

Türklerin İslamiyet'i kabulü, hem Türk tarihinde hem de İslam medeniyetinde yeni bir dönemin başlangıcı olmuştur. Bu süreç, Orta Asya'dan Anadolu'ya ve daha geniş coğrafyalara yayılan güçlü Türk-İslam devletlerinin kurulmasına zemin hazırlamış, askeri, siyasi ve kültürel alanlarda önemli miraslar bırakmıştır.

Türklerin İslamiyet'i Kabulü

• Talas Savaşı (751): Abbasiler ve Çinliler arasında yapılan bu savaşta Karluk Türkleri, Çinlilere karşı Abbasileri destekledi. Bu savaş, Türk-İslam ilişkilerinde bir dönüm noktası oldu.
• İslamiyet'in Yayılma Nedenleri:
• Gök Tanrı inancının İslam'daki tek tanrı inancına benzerliği.
• Türklerdeki cihan hâkimiyeti mefkûresi ile İslam'daki cihat anlayışının örtüşmesi.
• Türk töresindeki adalet, ahlak ve eşitlik ilkelerinin İslam'ın ilkeleriyle uyumu.
• Abbasilerin hoşgörülü politikaları ve Arap milliyetçiliğini terk etmesi.
• Ticaret yolları aracılığıyla etkileşim.

İlk Türk-İslam Devletleri

Karahanlılar (840-1212)

• Orta Asya'da kurulan ilk Müslüman Türk devletidir. Karluk, Yağma, Çiğil Türk boyları tarafından kurulmuştur.
• Satuk Buğra Han: İslamiyet'i kabul eden ilk Karahanlı hükümdarıdır. 'Abdülkerim' adını almıştır.
• Türk kültürüne önem vermişler, resmi dil olarak Türkçeyi kullanmışlardır.
• Türk-İslam sentezinin ilk örnekleri: Medreseler (ilk Türk-İslam medresesi Semerkant'ta), ribatlar (kervansaraylar), bimarhaneler (hastaneler) inşa ettiler.
• Yusuf Has Hacip'in 'Kutadgu Bilig'i (ilk siyasetname), Kaşgarlı Mahmut'un 'Divanü Lügat-it Türk'ü (ilk Türkçe sözlük) gibi önemli eserler bu dönemde yazılmıştır.
• İkili teşkilat geleneğini devam ettirmişlerdir.

Gazneliler (963-1187)

• Afganistan'ın Gazne şehrinde kuruldu. Çok uluslu bir yapıya sahipti (Türk, Fars, Hint).
• Gazneli Mahmut: Devletin en parlak dönemi. 'Sultan' unvanını kullanan ilk Türk hükümdarıdır. Hindistan'a 17 sefer düzenleyerek İslamiyet'in bu coğrafyada yayılmasını sağladı. Abbasi halifesini Şii Büveyhoğulları'ndan korudu.
• Bilim ve sanata önem vermişler, Biruni gibi bilim insanlarını himaye etmişlerdir.
• Merkezi otoritenin zayıflaması, iç karışıklıklar ve Selçuklularla yapılan Dandanakan Savaşı (1040) sonucunda yıkıldılar.

Büyük Selçuklu Devleti (1040-1157)

• Oğuzların Kınık boyu tarafından kurulmuştur.
• Kuruluş ve Yükseliş: Dandanakan Savaşı ile Gaznelileri yenerek bağımsızlıklarını ilan ettiler (Tuğrul Bey). Tuğrul Bey, 1055'te Bağdat'a girerek Abbasi Halifesi'ni Şii Büveyhoğulları'nın baskısından kurtardı ve 'Doğu'nun ve Batı'nın Sultanı' unvanını aldı. Bu olay, İslam dünyasının siyasi liderliğinin Türklere geçişinin bir göstergesidir.
• Anadolu'nun Fethi: Pasinler Savaşı (1048) ve Malazgirt Savaşı (1071) ile Bizans'ı yenerek Anadolu'nun kapılarını Türklere açtılar. Malazgirt Savaşı, Anadolu'nun Türkleşme ve İslamlaşma sürecini başlatan en önemli dönüm noktalarından biridir.
• Devlet Teşkilatı: İkta sistemi yaygın olarak kullanıldı. Nizamiye Medreseleri (Alparslan ve Melikşah dönemleri) kuruldu. (Devlet adamı yetiştirme, Sünni İslam'ı yayma, Batınilikle mücadele).
• Melikşah: En parlak dönemi yaşadı. Ömer Hayyam'ın çalışmalarıyla Celali Takvimi hazırlandı.
• Batınilik Hareketi (Haşhaşiler): Hasan Sabbah'ın liderliğindeki bu gizli örgüt, Selçuklu devlet adamlarına yönelik suikastlar düzenleyerek devleti içten zayıflattı.
• Yıkılış Nedenleri: Haçlı Seferleri, Batınilik faaliyetleri, iç taht kavgaları, Atabeylerin bağımsızlık çabaları, Oğuz isyanları ve Katvan Savaşı (1141) ile Karahitaylara yenilmesi.

Türk-İslam Devletlerinde Yönetim ve Toplum Yapısı

• Devlet Yönetimi:
• Kut Anlayışı: İslamiyet ile birlikte 'Allah'ın takdiri' olarak yorumlanarak devam etti.
• Hükümdarlık Sembolleri: Hutbe okutma, para bastırma, tuğra, otağ, sancak, nevbet (davul).
• Divan Teşkilatı: Devlet işlerinin görüşüldüğü Divan-ı Saltanat (Büyük Divan), Divan-ı Arz (ordu), Divan-ı İşraf (denetim), Divan-ı Tuğra (yazışma), Divan-ı İstifa (maliye) gibi alt divanlar.
• Ordu: Gulam Sistemi (küçük yaşta alınıp yetiştirilen profesyonel askerler), İkta askerleri, Türkmen birlikleri.
• Hukuk Sistemi: Şeri (İslam hukukuna dayalı) ve Örfi (Türk törelerine dayalı) olmak üzere iki ana sistem. Kadılar şeri hukuku, emirler ve divanlar örfi hukuku uygulardı.
• Toprak Sistemi:
• Miri Arazi: Devlete ait topraklar.
• İkta Arazi: Hizmet veya maaş karşılığı komutanlara, devlet memurlarına verilen, geliriyle asker beslenen ve tarım yapılan topraklar. Devletin vergi toplamasını, asker yetiştirmesini ve üretimi artırmasını sağladı.
• Vakıf Arazi: Gelirleri sosyal ve dini kurumların (medrese, cami, hastane) giderleri için ayrılan topraklar.
• Mülk Arazi: Kişilere ait özel topraklar.

Türk-İslam Kültür ve Medeniyeti

• Bilim ve Eğitim: Medreseler eğitim merkeziydi. Farabi, İbn-i Sina, Biruni gibi bilim insanları yetişti. Astronomi, tıp, matematik, felsefe alanlarında önemli eserler verildi.
• Edebiyat: Türkçe ve Farsça edebiyat gelişti. Kutadgu Bilig, Divanü Lügat-it Türk, Atabetü'l Hakayık gibi eserler.
• Mimari ve Sanat: Cami, medrese, kervansaray, kümbet, köprüler inşa edildi. Hat, tezhip, minyatür, çini gibi sanatlar gelişti.
• Sosyal Hayat: Ahilik Teşkilatı (esnaf ve zanaatkâr birliği), vakıflar sosyal dayanışmayı sağladı.