İklim Bilgisi: Atmosfer ve Sıcaklık ☀️☁️

Atmosferin Yapısı ve Katmanları

Atmosfer, Dünya'yı çepeçevre saran gaz tabakasıdır. Canlı yaşam için gerekli gazları (oksijen, azot, karbondioksit vb.) içerir ve Güneş'ten gelen zararlı ultraviyole ışınlarını süzer, Dünya'nın aşırı ısınmasını veya soğumasını engelleyerek bir 'termal battaniye' görevi görür. Atmosferin yaklaşık %78'i Azot, %21'i Oksijen, %1'i ise Argon, Karbondioksit, Neon, Helyum, Metan ve Su Buharı gibi diğer gazlardan oluşur. Su buharı ve karbondioksit, iklim olaylarının ve sera etkisinin oluşumunda kritik role sahiptir.

Atmosferin Katmanları (Yer'den Dışa Doğru):

Troposfer: Atmosferin en alt katmanıdır ve tüm iklim olayları (yağış, rüzgar, bulut vb.) bu katmanda gerçekleşir. Kalınlığı Ekvator'da 16-17 km, kutuplarda 9-10 km'dir. Yükseldikçe sıcaklık her 100 metrede 0.65°C azalır. Su buharının tamamına yakını bu katmanda bulunur. Hava hareketleri genellikle dikeydir.
Stratosfer: Troposferin üzerinde yer alır ve yaklaşık 50 km yüksekliğe kadar uzanır. Jet akımları bu katmanda görülür. Yatay hava hareketleri yaygındır. Bu katmanın üst kısımlarında yer alan Ozon Tabakası (Ozonosfer), Güneş'ten gelen zararlı ultraviyole (UV) ışınlarını emer ve canlıları korur. Yükseldikçe sıcaklık artar (Ozon tabakasının UV emilimi nedeniyle).
Mezosfer: Stratosferin üzerinde, yaklaşık 80-85 km yüksekliğe kadar uzanır. Atmosfere giren göktaşları (meteorlar) bu katmanda yanarak parçalanır. Bu katmanda sıcaklık yükseldikçe azalır ve en soğuk atmosfer katmanıdır (-90°C'ye kadar düşebilir).
Termosfer (İyonosfer): Mezosferin üzerinde, yaklaşık 600 km yüksekliğe kadar uzanır. Gazlar iyonlaşmış halde bulunur, bu nedenle radyo dalgaları bu katmandan yansıtılarak haberleşmeye olanak sağlar. Aurora Borealis (Kuzey Işıkları) ve Aurora Australis (Güney Işıkları) gibi kutup ışıkları bu katmanda meydana gelir. Yükseldikçe sıcaklık çok hızlı bir şekilde artar (Güneş enerjisinin emilimi nedeniyle).
Ekzosfer: Atmosferin en dış katmanıdır ve yaklaşık 10.000 km yüksekliğe kadar uzanır. Yer çekiminin çok az hissedildiği bu katmanda gazlar son derece seyrektir ve uzaya kaçar. Uydular bu katmanda bulunur.

Sıcaklık ve Dünya Üzerindeki Dağılışı

Sıcaklık, atmosferdeki ısı enerjisinin bir göstergesidir. Isı ise moleküllerin kinetik enerjisidir. Dünya'nın temel ısı kaynağı Güneş'tir. Güneş'ten gelen enerjiye Güneş Radyasyonu (İnsoleasyon) denir. Bu radyasyonun bir kısmı atmosfer tarafından emilir, bir kısmı yansıtılır, bir kısmı da yeryüzüne ulaşır. Yeryüzüne ulaşan Güneş ışınları yeryüzünü ısıtır ve yeryüzü de bu ısıyı geri yayarak atmosferi alttan ısıtır.

Sıcaklığın Dünya Üzerindeki Dağılışını Etkileyen Faktörler:

1. Güneş Işınlarının Geliş Açısı:

Enlem: Ekvator'dan kutuplara doğru Güneş ışınlarının düşme açısı daraldığı için sıcaklık genellikle azalır.
Güneşlenme Süresi: Bir yerin gün içinde Güneş ışınlarına maruz kalma süresi sıcaklığı etkiler.
Eğim ve Bakı: Dağ yamaçlarının Güneş'e dönük olan yamaçları (bakı etkisi), daha fazla Güneş ışını aldığı için daha sıcaktır. Kuzey Yarım Küre'de bakı yönü genellikle güney, Güney Yarım Küre'de kuzeydir.
Yükselti: Atmosferin alttan ısınması ve su buharı miktarının azlığı nedeniyle yükseldikçe sıcaklık genellikle düşer (her 100 metrede 0.65°C).

2. Güneşlenme Süresi ve Sürekli Rüzgarlar:

Güneşlenme Süresi: Yılın veya günün belirli dönemlerinde Güneş ışınlarına maruz kalma süresi sıcaklık üzerinde etkilidir.
Sürekli Rüzgarlar: Geldikleri yerin sıcaklık özelliklerini gittikleri yere taşırlar. Ekvator'dan esen rüzgarlar sıcaklığı artırırken, kutuplardan esenler azaltır.

3. Nemlilik (Su Buharı Miktarı):

Nem, atmosferdeki ısıyı tutarak sıcaklık farklarını azaltır. Nemli bölgelerde (deniz kenarları) günlük ve yıllık sıcaklık farkları az iken, kurak bölgelerde (çöller, karasal iç bölgeler) fazladır.

4. Kara ve Denizlerin Dağılışı (Öz Isı Farkı):

Karalar çabuk ısınıp çabuk soğurken, denizler geç ısınıp geç soğur (denizlerin öz ısısı karalardan yüksektir). Bu durum, denizellik ve karasallık etkisini yaratarak sıcaklık dağılışını önemli ölçüde etkiler.
Denizellik: Kıyılarda sıcaklık farkları azdır, kışlar ılıman, yazlar serindir.
Karasallık: İç bölgelerde sıcaklık farkları fazladır, kışlar soğuk, yazlar sıcak ve kuraktır.

5. Okyanus Akıntıları:

Sıcak okyanus akıntıları (örn. Golfstream), gittikleri kıyıların sıcaklığını artırırken, soğuk okyanus akıntıları (örn. Labrador) ise sıcaklığı düşürür.

6. Bitki Örtüsü:

Bitki örtüsü, Güneş ışınlarının yeryüzüne ulaşmasını engelleyerek ve terleme yoluyla nem sağlayarak sıcaklık farklarını azaltır. Yoğun bitki örtüsü olan bölgeler, bitki örtüsü olmayan bölgelere göre daha ılımandır.

İzoterm Haritaları

Aynı sıcaklığa sahip noktaları birleştiren eğrilere izoterm (eş sıcaklık) denir. İzoterm haritaları, Dünya'daki sıcaklık dağılışını gösterir. İzotermler genellikle enlemlere paralel uzanır, ancak karasallık-denizellik, okyanus akıntıları, rüzgarlar gibi faktörler nedeniyle sapmalar gösterirler. Örneğin, Kuzey Yarım Küre'de karaların geniş yer kaplaması nedeniyle izotermler daha fazla sapma gösterirken, Güney Yarım Küre'de denizlerin genişliği nedeniyle daha düzenli uzanırlar.

TYT Coğrafya