Dünya'nın Şekli ve Hareketleri / Coğrafi Konum 🌍⏳

Dünya'nın Şekli ve Sonuçları

Dünya, tam bir küre olmayıp, kutuplardan basık, Ekvator'dan şişkin kendine özgü bir şekle sahiptir. Bu şekle Geoit denir. Dünya'nın bu kendine özgü şekli, eksen hareketinden kaynaklanan merkezkaç kuvvetiyle Ekvator çevresinin genişlemesi ve kutupların basıklaşması sonucu oluşmuştur. Dünya'nın geoit şeklinin bazı önemli sonuçları vardır:

• Ekvator'un Uzunluğu: Ekvator çevresi, herhangi bir meridyen dairesinden daha uzundur (Ekvator çevresi yaklaşık 40.076 km, kutuplar arası meridyen çevresi 40.009 km).
• Kutuplara Doğru Yer Çekimi: Kutuplar, Dünya'nın merkezine daha yakın olduğu için yer çekimi Ekvator'dan kutuplara doğru artar.
• Güneş Işınlarının Geliş Açısı: Ekvator'dan kutuplara doğru Güneş ışınlarının geliş açısı küçülür. Bu durum sıcaklıkların azalmasına neden olur.
• Sıcaklık Kuşakları: Güneş ışınlarının düşme açısına bağlı olarak Ekvator'dan kutuplara doğru matematik iklim kuşakları (Tropikal, Orta Kuşak, Kutup Kuşağı) oluşur.
• Gölge Boyları: Güneş ışınlarının geliş açısının azalması nedeniyle Ekvator'dan kutuplara doğru cisimlerin gölge boyları uzar.
• Deniz Seviyesi ve Yükselti Hesaplamaları: Kutuplara doğru artan yer çekimi ve azalan merkezkaç kuvveti nedeniyle deniz seviyesi Ekvator'dan kutuplara doğru hafifçe alçalır. Bu durum, yükselti hesaplamalarında baz alınan deniz seviyesinin her yerde aynı kabul edilmesine rağmen küçük farklılıklar yaratır.

Dünya'nın Hareketleri ve Sonuçları

Dünya'nın iki ana hareketi vardır: Kendi ekseni etrafındaki dönme (günlük hareket) ve Güneş etrafındaki dolanma (yıllık hareket).

1. Dünya'nın Kendi Ekseninde Dönmesi (Günlük Hareket)

Dünya, kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru 24 saatte (bir gün) döner. Bu hareketin hızına çizgisel hız denir ve Ekvator'da en fazla (yaklaşık 1670 km/saat), kutuplarda ise sıfırdır.

Sonuçları:

• Gece ve Gündüz Oluşumu: Dünya'nın bir yarısı Güneş alırken diğer yarısı karanlıkta kalır.
• Gece ve Gündüzün Ardalanması: Dünya döndükçe Güneş gören taraf sürekli değişir.
• Günlük Sıcaklık Farkları: Güneş ışınlarının gün içinde geliş açısının değişmesiyle sıcaklıklar artar veya azalır.
• Basınç Farkları: Günlük sıcaklık farklarına bağlı olarak termik ve dinamik basınç alanları oluşur.
• Yerel Saat Farkları: Dünya batıdan doğuya döndüğü için doğudaki yerlerde Güneş daha önce doğar ve batar, bu da yerel saat farklarını oluşturur (1 meridyen = 4 dakika).
• Okyanus Akıntılarının Yönünde Sapmalar: Koriolis kuvveti etkisiyle okyanus akıntıları ve sürekli rüzgarlar Kuzey Yarım Küre'de hareket yönünün sağına, Güney Yarım Küre'de soluna sapar.
• Fiziksel (Mekanik) Çözülme: Günlük sıcaklık farkları kayaların fiziksel olarak parçalanmasına yol açar.
• Güneş'in Ufuktaki Konumunun Değişmesi: Güneş gün içinde doğudan yükselir, tepe noktasına ulaşır ve batıdan batar.

2. Dünya'nın Güneş Etrafında Dolanması (Yıllık Hareket)

Dünya, Güneş etrafında elips şeklindeki bir yörüngede 365 gün 6 saatte (bir yıl) dolanır. Dünya'nın eksen eğikliği (23°27') ile birlikte bu hareket, mevsimlerin oluşumunda temel rol oynar. Dünya, Güneş'e en yakın olduğu konumda (Perihel/Günberi) 3 Ocak'ta, en uzak konumda ise (Aphel/Günöte) 4 Temmuz'da bulunur.

Sonuçları:

• Mevsimlerin Oluşumu: Eksen eğikliği ve yörüngedeki hareket nedeniyle Güneş ışınlarının Dünya yüzeyine düşme açısı yıl içinde değişir, bu da mevsimleri oluşturur.
• Gece ve Gündüz Sürelerinin Değişimi: Yıl içinde Ekvator dışındaki yerlerde gece ve gündüz süreleri değişir (Ekinokslar ve Solstisler).
• Yıllık Sıcaklık Farkları: Mevsimlere bağlı olarak yıllık sıcaklık değişimleri meydana gelir.
• Güneş Işınlarının Öğle Vakti Dik Geldiği Noktanın Değişimi: Güneş ışınları sadece dönenceler arasına dik düşer ve dik düştüğü yer yıl içinde değişir (21 Mart, 21 Haziran, 23 Eylül, 21 Aralık).
• Aydınlanma Çemberinin Konumunun Değişimi: Aydınlanma çemberi yıl içinde kutup daireleri ile dönenceler arasında yer değiştirir.
• Bitki Örtüsünün Kuşaklara Ayrılması: Yıllık sıcaklık ve yağış değişimlerine bağlı olarak bitki örtüsü kuşakları oluşur.
• Dinamik Basınç Kuşaklarının Oluşumu: Mevsimsel sıcaklık değişimleri dinamik basınç kuşaklarının yer değiştirmesine neden olur.

Coğrafi Konum

Bir yerin Dünya üzerindeki konumunu belirlemektir ve ikiye ayrılır:

1. Mutlak (Matematik) Konum

Bir yerin Dünya üzerindeki paralel ve meridyen koordinatlarıyla ifade edilen konumudur. Paralel (enlem) ve meridyen (boylam) kavramlarıyla açıklanır.

• Paraleller (Enlem): Ekvator'a paralel ve doğu-batı doğrultusunda uzanan hayali çizgilerdir. Ekvator (0°) en büyük paralel dairesidir. Toplam 180 paralel vardır (90 Kuzey, 90 Güney). Enlemin sonuçları genellikle Güneş ışınlarının düşme açısı, sıcaklık, yer çekimi, gece-gündüz süreleri, iklim ve bitki örtüsü kuşakları gibi genel iklimsel özelliklerle ilgilidir.
• Meridyenler (Boylam): Bir kutuptan başlayıp diğer kutupta son bulan, kuzey-güney doğrultusunda uzanan hayali yarım dairelerdir. Başlangıç meridyeni (Greenwich, 0°) esas alınır. Toplam 360 meridyen vardır (180 Doğu, 180 Batı). İki meridyen arası Ekvator'da en geniş (111 km), kutuplara doğru daralır. Boylamın temel sonucu yerel saat farklarıdır (her 1° boylam = 4 dakika).

2. Göreceli (Özel) Konum

Bir yerin kıtalara, denizlere, okyanuslara, boğazlara, komşu ülkelere, ticaret yollarına, yer şekillerine (dağ, ova, plato vb.) ve ekonomik faaliyet alanlarına göre belirlenen konumudur. Bir yerin özel konumunun sonuçları daha çok beşeri ve ekonomik özelliklerini etkiler. Örneğin, Türkiye'nin üç tarafının denizlerle çevrili olması, Asya ve Avrupa kıtaları arasında köprü görevi görmesi göreceli konumunun bir sonucudur.