Beşeri ve Ekonomik Coğrafya: Nüfus ve Yerleşme 🧑‍🤝‍🧑🏡

Nüfus Coğrafyası

Nüfus coğrafyası, insan topluluklarının mekansal dağılımını, yapısal özelliklerini (yaş, cinsiyet, eğitim vb.), demografik süreçlerini (doğum, ölüm, göç) ve bunların sosyo-ekonomik ve çevresel etkilerini inceleyen beşeri coğrafya dalıdır.

Nüfus Sayımları ve Özellikleri

Nüfus sayımları, belirli bir zamanda bir ülkedeki veya bölgedeki nüfusun miktarını ve çeşitli özelliklerini (yaş, cinsiyet, eğitim, meslek, yerleşim yeri gibi) tespit etme işlemidir. Tarihi sayımlardan modern de facto/de jure sayımlara kadar farklı yöntemler kullanılmıştır.

Nüfus Sayımlarının Amacı:

• Nüfus artış hızı, doğum ve ölüm oranlarını belirleme.
• Eğitim, sağlık, barınma gibi sosyal hizmetleri planlama.
• İşgücü, tarım, sanayi gibi ekonomik sektörler için planlama yapma.
• Şehir ve bölge planlamalarına temel oluşturma.

Nüfusun Dağılışı ve Yoğunluğu

Nüfusun dağılışı, yeryüzünde insanların eşit olmayan bir şekilde yayılışını ifade eder. Dünya nüfusunun büyük bir kısmı belirli bölgelerde toplanmıştır.

Nüfus Dağılışını Etkileyen Faktörler:

1. Fiziki Faktörler:
   • İklim: İnsanlar genellikle ılıman iklim bölgelerinde yoğunlaşır. Aşırı sıcak (çöller) veya aşırı soğuk (kutuplar) iklimler, kurak ve nemli bölgeler seyrek nüfusludur.
   • Yer Şekilleri: Genellikle ovalar, platolar ve alçak alanlar yoğun nüfusluyken, dağlık ve engebeli araziler seyrek nüfusludur.
   • Su Kaynakları: Su kaynaklarının bolluğu yerleşmeyi ve nüfusu çeker (nehir boyları, göl kenarları).
   • Toprak Özellikleri: Verimli topraklar tarımsal faaliyetler için uygun olduğu için yoğun nüfusludur.
   • Yeraltı Kaynakları: Maden yatakları, sanayi ve nüfus çekebilir.
2. Beşeri ve Ekonomik Faktörler:
   • Tarım: Tarım alanları ve verimli topraklar genellikle yoğun nüfusludur.
   • Sanayi ve Ticaret: Sanayi ve ticaretin geliştiği bölgeler (kentler) yoğun göç alır ve nüfus yoğunlaşır.
   • Ulaşım: Ulaşım ağlarının kesiştiği noktalar ve gelişmiş ulaşım imkanlarına sahip bölgeler nüfus çekim merkezidir.
   • Tarihi Faktörler: Eski medeniyet merkezleri, köklü yerleşim alanları günümüzde de yoğun nüfuslu olabilir.
   • Siyasi Faktörler: Ülkelerin uyguladığı nüfus politikaları veya savaşlar nüfus dağılışını değiştirebilir.

Nüfus Yoğunluğu: Birim alana düşen insan sayısıdır.

• Aritmetik Nüfus Yoğunluğu: Toplam nüfus / Toplam yüz ölçümü.
• Tarım Nüfus Yoğunluğu: Tarımla uğraşan nüfus / Tarım alanlarının yüz ölçümü.
• Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu: Toplam nüfus / Tarım alanlarının yüz ölçümü.

Nüfusun Yapısı

Nüfusun yaş, cinsiyet, eğitim düzeyi, ekonomik faaliyet kollarına göre dağılımı gibi özellikleridir. Nüfus piramitleri, bir ülkenin veya bölgenin yaş ve cinsiyet yapısını gösteren grafiklerdir ve demografik geçiş evrelerini yansıtır.

• Genç Nüfus: 0-14 yaş arası. Yüksek doğum oranlarını, çocuk bağımlılık oranını gösterir. Gelişmekte olan ülkelerde fazladır.
• Olgun (Çalışma Çağındaki) Nüfus: 15-64 yaş arası. Ülkenin işgücünü oluşturur.
• Yaşlı Nüfus: 65 yaş ve üzeri. Sağlık ve sosyal güvenlik harcamalarını artırır. Gelişmiş ülkelerde fazladır.

Nüfus Dinamiği (Değişimi)

Doğumlar, ölümler ve göçler nüfusun büyüklüğünü ve yapısını değiştirir.

• Doğum Oranı (Nativite): Belirli bir dönemde her 1000 kişiye düşen doğum sayısı.
• Ölüm Oranı (Mortalite): Belirli bir dönemde her 1000 kişiye düşen ölüm sayısı.
• Doğal Nüfus Artışı: Doğum oranı - Ölüm oranı.
• Gerçek Nüfus Artışı: Doğal nüfus artışı + Göç dengesi (gelen göç - giden göç).

Göçler

İnsanların yerleşim yerlerini kalıcı veya geçici olarak değiştirmesidir. Göçler nedenlerine, mesafesine, süresine ve yönüne göre sınıflandırılır.

• İç Göçler: Ülke sınırları içinde gerçekleşen göçler (kırdan kente, mevsimlik, beyin göçü vb.).
• Dış Göçler (Uluslararası Göçler): Ülkeler arası gerçekleşen göçler (işçi göçleri, mübadele, iltica, beyin göçü vb.).

Göçlerin temel nedenleri genellikle itici (işsizlik, doğal afet, savaş) ve çekici (iş imkanları, eğitim, sağlık) faktörlerdir.

Yerleşme Coğrafyası

Yerleşme coğrafyası, insan topluluklarının barınma, çalışma ve sosyal ihtiyaçlarını karşılamak üzere yeryüzünde kurduğu mekanları, bu mekanların gelişimini, fonksiyonlarını ve dağılışını inceleyen beşeri coğrafya dalıdır.

Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler

Yerleşmelerin kuruluşu ve gelişimi, doğal çevre (iklim, su, yer şekilleri, toprak) ve beşeri çevre (ekonomi, teknoloji, ulaşım, sosyal yapılar) faktörlerinin karmaşık etkileşimiyle şekillenir.

Yerleşme Tipleri

Yerleşmeler genellikle büyüklükleri ve fonksiyonlarına göre kırsal ve kentsel olarak ayrılır.

• Kırsal Yerleşmeler: Nüfusun az olduğu, temel ekonomik faaliyetin tarım, hayvancılık, ormancılık veya balıkçılık olduğu yerleşmelerdir.
• Köyaltı Yerleşmeleri: Köyden daha küçük ve genellikle geçici veya yarı kalıcı olan, tarım veya hayvancılıkla ilgili tek aile veya birkaç ailenin yaşadığı yerleşmelerdir (mahalle, mezra, divan, yayla, kom, ağıl, oba, çiftlik, dam).
• Kentsel Yerleşmeler: Nüfusun yoğun olduğu, ekonomik faaliyetlerin sanayi, ticaret, hizmet ve yönetim ağırlıklı olduğu yerleşmelerdir.
• Şehir Fonksiyonları: Bir şehrin gelişimini ve karakterini belirleyen ana ekonomik ve sosyal aktivitelerdir. Örneğin; idari şehirler (başkentler), ticari şehirler, sanayi şehirleri, turizm şehirleri, liman şehirleri, maden şehirleri, eğitim şehirleri, dini şehirler. Bir şehir birden fazla fonksiyona sahip olabilir (örn. İstanbul: ticaret, sanayi, turizm, eğitim).

Yerleşme Dokuları

Yerleşmelerin yeryüzündeki fiziki görünümüdür. Evlerin birbirine göre konumlanışı ve toplu ya da dağınık oluşuna göre sınıflandırılır.

• Toplu Yerleşme: Evlerin birbirine yakın ve bir merkez etrafında kümelenmiş olduğu yerleşmelerdir. Su kaynaklarının sınırlı olduğu kurak bölgelerde veya güvenlik nedeniyle yaygındır.
• Dağınık Yerleşme: Evlerin birbirinden uzakta ve araziye yayılmış olduğu yerleşmelerdir. Su kaynaklarının bol olduğu ve arazinin engebeli olduğu bölgelerde (örn. Karadeniz Bölgesi) yaygındır.