3. Dış Kuvvetler ve Yer Şekillerinin Oluşumu 🌬️

Giriş: Yer Yüzeyinin Şekillenmesinde Ekzojenik Dinamikler

Yer yüzeyindeki yüksek enerjili iç kuvvetlerin oluşturduğu devasa yer şekilleri (dağlar, platolar vb.), zamanla dış kuvvetlerin aşındırma, taşıma ve biriktirme faaliyetleriyle değişime uğrar. Bu süreçler, 'dış kuvvetler' olarak adlandırılır ve atmosfer, hidrosfer ve biyosferdeki enerji akışlarından beslenir. Bu ünitede, yer şekillerini şekillendiren başlıca dış kuvvetleri (akarsular, rüzgarlar, buzullar, dalgalar ve akıntılar, yeraltı suları/karstik şekiller) ve bunların morfogenetik etkilerini akademik bir yaklaşımla inceleyeceğiz.

3.1. Akarsular

Akarsular, yeryüzünü şekillendiren en etkili dış kuvvettir. Akarsuların aşındırma, taşıma ve biriktirme faaliyetleri, eğim, akış hızı, debi ve kayaç yapısına bağlı olarak farklı yer şekillerine yol açar.

• Akarsu Aşındırma Şekilleri:
  • Vadi: Akarsuyun yatağını kazarak oluşturduğu çukurluklardır. Akarsuyun aşındırma gücüne ve yatak eğimine göre farklı tipleri vardır (örn. Çentik vadi, Kanyon vadi, Boğaz vadi, Geniş tabanlı vadi, Asimetrik vadi).
  • Menderes (Büklüm): Akarsuyun eğimin azaldığı düz alanlarda yatak içinde kıvrımlar yaparak akmasıdır. Hem aşındırma hem biriktirme özelliği taşır.
  • Peri Bacaları: Volkanik tüflerin aşınmasıyla oluşan, dirençli şapkaların koruduğu konik şekilli yapılar (örn. Kapadokya). Akarsu ve rüzgar aşındırması birlikte etkilidir.
  • Dev Kazanı: Akarsu yatağındaki basamaklardan düşen suyun çarptığı yerde oyduğu çukurluklar.
  • Peneplen (Yontuk Düz): Akarsuların yeryüzünü uzun jeolojik zamanlar boyunca aşındırarak deniz seviyesine yakın, hafif dalgalı düzlüklere dönüştürdüğü son aşama yer şekli.
• Akarsu Biriktirme Şekilleri:
  • Delta: Akarsuyun taşıdığı alüvyonları denize veya göle ulaştığı yerde, akıntının zayıfladığı sığ kıyılarda biriktirmesiyle oluşan verimli ovalar (örn. Çukurova, Bafra, Çarşamba).
  • Taban Seviyesi Ovası: Akarsuyun yatağını doldurarak oluşturduğu düzlüklerdir.
  • Birikinti Konisi / Yelpazesi: Eğimli yamaçlardan inen akarsuların eğimin azaldığı yerde taşıdığı malzemeyi yığmasıyla oluşur.
  • Irmak Adası (Kum Adası): Akarsuyun yatağında akış hızının azaldığı yerlerde alüvyonların birikmesiyle oluşan adacıklar.

3.2. Rüzgarlar

Kurak ve yarı kurak bölgelerde, bitki örtüsünden yoksun, gevşek malzemelerin yaygın olduğu alanlarda rüzgarlar etkili bir dış kuvvettir. Hem aşındırma hem de biriktirme yapar.

• Rüzgar Aşındırma Şekilleri:
  • Yardang: Rüzgarın gevşek kayaları aşındırarak oluşturduğu paralel uzanımlı yarıklar.
  • Şahit Kayalar: Farklı dirençteki kayaçların rüzgar tarafından aşındırılmasıyla oluşan mantar veya şapka benzeri şekiller.
  • Tafoni: Kayaların yüzeyinde rüzgar ve kimyasal çözünme ile oluşan oyuklar.
• Rüzgar Biriktirme Şekilleri:
  • Kumullar: Rüzgarın taşıdığı kumları biriktirmesiyle oluşan tepeler. Şekillerine göre farklı tipleri vardır (örn. Barkan).
  • Lös: Rüzgarın ince taneli çökelleri (silt) taşıyıp biriktirmesiyle oluşan verimli topraklar.

3.3. Buzullar

Yüksek enlemlerde ve yüksek dağlık alanlarda, sıcaklığın yıl boyunca düşük olmasıyla karın buza dönüşmesi ve hareket etmesiyle buzullar oluşur. Buzullar, yer yüzeyini güçlü bir şekilde aşındırır ve biriktirir.

• Buzul Aşındırma Şekilleri:
  • Sirk (Buzul Gölü Çanağı): Buzulların dağ zirvelerinde oyduğu çanaklardır. Buzullar eridiğinde sirk gölleri oluşabilir.
  • Buzul Vadisi (U Şekilli Vadi): Buzulun bir akarsu vadisini genişleterek U şekline dönüştürmesiyle oluşur.
  • Fiyort: Buzul vadilerinin deniz seviyesinin yükselmesiyle sular altında kalmasıyla oluşan derin, dar ve girintili çıkıntılı kıyılar (örn. Norveç kıyıları).
  • Hörgüç Kaya: Buzulların aşındırdığı dayanıklı kayaların yüzeyinde oluşan hörgüç benzeri şekiller.
• Buzul Biriktirme Şekilleri:
  • Moren (Buzul Taşları): Buzulların taşıdığı ve biriktirdiği irili ufaklı taş, kum ve çakıl yığınları.
  • Drumlin: Buzul altında oluşan, aerodinamik şekilli tepecikler.
  • Sander Ovası: Buzul erimeleri sonucu oluşan akarsuların taşıdığı malzemelerin biriktirdiği düzlükler.

3.4. Dalgalar ve Akıntılar

Deniz ve okyanuslarda dalgalar ve akıntılar, özellikle kıyı bölgelerinde yer şekillerinin oluşumunda etkilidir.

• Dalga Aşındırma Şekilleri:
  • Falez (Yalıyar): Dalgaların kıyıya çarparak oluşturduğu diklikler.
  • Aşınım Platformu (Peneplen): Dalga aşındırması sonucu falez önünde oluşan düzlükler.
  • Doğal Köprüler, Mağaralar: Dalgaların kıyıdaki zayıf kayaçları aşındırmasıyla oluşan şekiller.
• Dalga Biriktirme Şekilleri:
  • Kumsal (Plaj): Dalgaların taşıdığı kum, çakıl gibi malzemeleri kıyıda biriktirmesiyle oluşan alanlar.
  • Tombolo (Saplı Ada): Bir adanın, dalgaların taşıdığı malzemelerle karaya bağlanması sonucu oluşan yarımada.
  • Kıyı Kordonu (Lagün Kordonu): Bir koyun veya körfezin önünün dalga biriktirmesiyle kapanması sonucu oluşan set (örn. Büyükçekmece, Küçükçekmece lagünleri).

3.5. Karstik Şekiller (Yeraltı Suları)

Kireçtaşı (kalker), jips, kaya tuzu gibi eriyebilen kayaçların yaygın olduğu bölgelerde, yeraltı sularının kimyasal çözünme ve çökelme faaliyetleriyle oluşan yer şekilleridir. Türkiye'de Akdeniz Bölgesi'nde yaygındır.

• Karstik Aşındırma Şekilleri (Çözünme):
  • Lapya: Karstik arazide çözünmeyle oluşan en küçük oyuklar ve oluklar.
  • Dolin (Cevizlik): Lapya'lardan daha büyük, yuvarlak veya elips şeklindeki çukurluklar.
  • Uvala: Birden fazla dolinin birleşmesiyle oluşan daha büyük çukurluklar.
  • Polye (Gölcük): En büyük karstik ovalardır, genellikle tabanlarında tarım yapılır (örn. Elmalı, Tefenni, Kestel).
  • Mağara: Yeraltı sularının kireçtaşı içindeki çatlakları genişleterek oluşturduğu boşluklar (örn. Damlataş, Karain).
  • Obruk: Mağara tavanlarının çökmesiyle oluşan derin çukurlar (örn. Kızören Obruğu).
  • Düden (Su Batan): Yüzey sularının yer altına sızdığı veya yeraltı sularının yüzeye çıktığı doğal kuyular.
• Karstik Biriktirme Şekilleri (Çökelme):
  • Traverten: Kalsiyum karbonatın yeraltı suları tarafından taşınıp yüzeye çıktığında çökelmesiyle oluşan basamaklı yapılar (örn. Pamukkale).
  • Sarkıt, Dikit, Sütun: Mağara içindeki suyun damlamasıyla kalsiyum karbonatın tavandan aşağı (sarkıt), zeminden yukarı (dikit) ve ikisinin birleşmesiyle (sütun) oluşan şekiller.

Örnek Sorular ve Çözümleri

Örnek Soru 1:

Bir akarsuyun yatağında menderesler oluşturması ve geniş tabanlı bir vadi içinde akması, o akarsu yatağı için aşağıdaki yargılardan hangisini destekler?

1. Akarsuyun yatak eğiminin yüksek olduğunu
2. Akarsuyun aşındırma gücünün çok fazla olduğunu
3. Akarsuyun denge profiline yaklaştığını
4. Akarsu rejiminin düzensiz olduğunu
5. Akarsuyun dar ve derin bir kanyon vadi içinde aktığını

Çözüm:
Akarsuyun menderesler oluşturması ve geniş tabanlı bir vadi içinde akması, yatak eğiminin azalmış, akış hızının düşmüş ve akarsuyun yanal aşındırmasının (taraf aşındırma) artmış olduğunu gösterir. Bu durum, akarsuyun deniz seviyesine yani denge profiline yaklaştığının önemli bir göstergesidir. Yüksek eğim ve yüksek aşındırma gücü, daha çok çentik veya kanyon vadilerle ilişkilidir.
Doğru Cevap: C

Örnek Soru 2:

Türkiye'de Pamukkale'deki travertenler, Damlataş Mağarası ve Polye ovalarının (örneğin Elmalı Ovası) yaygın olarak görülmesi, bu bölgelerin hangi dış kuvvetin etkisi altında olduğunu açıkça gösterir?

1. Rüzgarlar
2. Buzullar
3. Akarsular
4. Dalgalar ve akıntılar
5. Yeraltı suları (Karstik şekiller)

Çözüm:
Verilen örnekler (Pamukkale travertenleri, Damlataş Mağarası, Polye ovaları), kireçtaşı gibi eriyebilen kayaçların bulunduğu karstik arazilerde, yeraltı sularının kimyasal çözünme ve çökelme faaliyetleriyle oluşmuş yer şekilleridir. Travertenler biriktirme, mağaralar ve polyeler ise aşındırma (çözünme) sonucu oluşan karstik şekillerdir. Bu nedenle bu bölgeler yeraltı sularının etkisi altındadır.
Doğru Cevap: E